Huizinga - Homo Ludens - ...

Huizinga - Homo Ludens - opracowanie, TXT, naukowe

s [ Pobierz całość w formacie PDF ]
- WYKŁADY I OPRACOWANIA Z SOCJOLOGII
Znalezione na:
www.pat.krakow.pl/wyklady/09%20Filozofia%20czlowieka.doc
Wykład IX – Homo ludens.
Homo ludens to „człowiek bawiący się”. Pojęcie to znane jest już od dawna, ale we
współczesnej humanistyce upowszechnił je Johan Huizinga – holenderski historyk, historyk
kultury, filozof. Tytuł książki, w której przedstawił swoje poglądy .... (coś jakby
przerwane) ... szalonych rzeczy; przede wszystkim I wojna światowa i rewolucja bolszewicka.
Stąd już w pierwszym zdaniu swojej pracy Huizinga stwierdza, iż owa dumna nazwa, jaką
ludzie określali samych siebie – homini sapienti – zdewaluowała się i chyba już nie bardzo
pasuje do naszego gatunku. Bardziej powszechne, czy trafne w przekonaniu ogółu stało się
pojęcie homo faber – człowiek pracujący, twórczy. Zdaniem Huizingi jednak ani homo
sapiens, ani homo faber nie są w stanie do końca opisać tego, kim naprawdę jest człowiek.
Opierając się na doświadczeniu kultury nie tylko europejskiej chciał rozważyć, czy
rzeczywiście tym, co najważniejsze w człowieku, co charakteryzuje jego działalność zarówno
wtedy, kiedy się uczy, kiedy tworzy, kiedy się modli, nie jest najzwyklejszą w świecie
zabawą.
Jednak chodzi tu o zabawę rozumianą jako źródło kultury, która występuje w obszarze
kultury. Huizinga przeciwstawia się dość rozpowszechnionym poglądom w sferach
przedstawicieli nauk biologicznych, jakoby zabawa była czynnością fizjologiczną,
zachowaniem zaprogramowanym, przewidzianym przez przyrodę w celu rozwiązania
rozmaitych problemów, z jakimi człowiek się spotyka. Ale już pierwsze zdanie z książki
Huizingi brzmi paradoksalnie:
„Zabawa jest starsza od kultury”
. Cóż to znaczy? To znaczy,
ze zanim człowiek zaczął się porozumiewać, wytwarzać, bawić, tańczyć, śpiewać,
rozmawiać, istniała już zabawa jako taka. Wiemy to choćby z obserwacji zachowania
młodych zwierzątek, np. psów, kotków i możemy bardzo wiele powiedzieć na temat, jak
wygląda zabawa w świecie zwierzęcym. Huizinga twierdzi jednak, że nawet w tym
biologicznym świecie zabawa ma znacznie większe znaczenie, aby określać ją tylko w
kategoriach czysto biologicznych, czy fizjologicznych. Jako reprezentant filozofii życia
traktuje życie jako kategorię niesprowadzalną i nieredukowalną do czystych zachowań
mechanicznych; wobec tego kategoria życia obejmuje nie także świat zwierzęcy, w którym
mamy także do czynienia z jakimiś sensownymi działaniami. Zabawa bowiem jest dla niego
czynnością sensowną; zawsze coś oznacza, lub do czegoś odsyła. Nie jest to tylko niewinne
rozładowanie jakichś, skądinąd szkodliwych popędów, czy agresji. Chcemy, czy nie chcemy,
podczas zabawy mamy do czynienia z jakimś doświadczeniem duchowym. Huizinga
Strona 1 z 8
- WYKŁADY I OPRACOWANIA Z SOCJOLOGII
Znalezione na:
www.pat.krakow.pl/wyklady/09%20Filozofia%20czlowieka.doc
świadomie używa tego określenia. Terminu „duchowy” nie należy w tym wypadku od razu
utożsamiać z jakimkolwiek wymiarem religijnym. Jeśli dobrze rozumiem tego autora, chodzi
mu o to, że w zabawie mieści się jakiś naddatek, nadmiar, coś więcej. Zabawa jest więc
przejawem obecności i doświadczenia tego nadmiaru. Nadmiar ów w wypadku człowieka,
zarówno pracującego (homo faber) jak i rozumnego (homo sapiens), stanowi „coś więcej”,
albowiem
„jesteśmy więcej niż rozumnymi”
– jak zaznacza filozof. Zabawa nie jest rozumna,
choć każdą zabawą rządzą bardzo precyzyjne prawa; jest czymś więcej, niż tylko rozumnym
zachowaniem.
Jakie charakterystyczne cechy zabawy można byłoby wymienić? W jaki sposób
zabawa różni się od innych naszych zachowań? Co sprawia, że możemy nazwać kogoś „homo
ludens? Mówi się na przykład o kimś, że to „zabawowy facet”, ale co innego mamy wtedy na
myśli. Huizinga, którego teoria bardzo się upowszechniła, twierdził, iż w sumie każdy
człowiek jest zabawowy dlatego właśnie, że jest człowiekiem. Zabawa jest wprzęgnięta w
samą istotę człowieczeństwa i stanowi wręcz osnowę kultury. Jak można byłoby opisać, czym
jest zabawa? W potocznym mniemaniu zabawa stanowi przeciwieństwo
powagi
. Powaga ma
w sobie coś solennego, zasadniczego, sprzeciwiającego się pewnym formom lekkości bytu,
który niewątpliwie wiąże się z uśmiechem i zabawą. Ale nie jest to takie proste, ponieważ
obserwując np. dzieci dostrzegamy, z jaką powagą podchodzą one do zabawy. Zabawa jest
zajęciem niesłychanie absorbującym uwagę. Spróbujcie powiedzieć np. piłkarzowi, który
właśnie ma rozegrać jakiś mecz, że zajmuje się czymś niepoważnym. Przecież to poważna
sprawa! A przecież zabawa to także
gra
, która stanowi ważny element zabawy.
Zabawa nie jest tym samym co śmiech. Arystoteles definiował człowieka jako homo
ridens – „człowieka śmiejącego się”. Dla tego mądrego Greka właśnie śmiech jest jednym z
czynników, który decyduje o człowieczeństwie. Tylko człowiek potrafi się śmiać; w każdym
razie Arystoteles był o tym przekonany. Nie można natomiast postawić znaku równości
pomiędzy homo ridens a homo ludens. Człowiek śmiejący się nie jest zawsze tym, który się
bawi. Tak samo człowiek, który się bawi, nie zawsze się śmieje. Należy więc oddzielić
kategorię komizmu od kategorii zabawy. Być może komizm stanowi część zabawy. Często
określamy tym pojęciem jakieś wygłupy. Niewątpliwie komizm wiąże się w jakiś sposób z
głupotą, gdyż człowiek głupi jest komiczny i reagujemy śmiechem na jego widok. Często
mądrość i głupota są ze sobą związane. Spróbujemy rozwinąć ten temat w ostatnim
wykładzie, w którym zajmę się homo idiota; któż to jest, czy wszyscy jesteśmy idiotami, i
jaka jest istota idiotyzmu jako pewnej kategorii humanistycznej.
Strona 2 z 8
- WYKŁADY I OPRACOWANIA Z SOCJOLOGII
Znalezione na:
www.pat.krakow.pl/wyklady/09%20Filozofia%20czlowieka.doc
Huizinga chyba trafnie zauważa, że zabawa wychodzi poza przeciwieństwa typu
mądrość-głupota, prawda-fałsz, dobro-zło. Zabawa jako tak nie nosi w sobie żadnej funkcji
moralnej, nie jest ani cnotą, ani grzechem, choć greccy scholastycy wśród rozmaitych cnót,
czyli pewnych sprawności etycznych, dopatrywali się zdolności do zabawy jako
eutraperii
(?).
Sam zgodziłbym się ze stwierdzeniem, iż kategoria zabawy wykracza poza jakiekolwiek
próby jej oceny. Jeżeli można byłoby przyrównać zabawę do którejś z klasycznych wartości,
to być może najbliższa jest ona pięknu. Pewne zachowania mające charakter zabawowy zdają
się być bliskie kategorii piękna, np. taniec. W myśl znanego, banalnego powiedzenia, tylko
trzy rzeczy są piękne; galopujący koń, statek z rozwiniętymi żaglami i kobieta w tańcu. Może
to i prawda, choć przecież są różne statki i różne kobiety.
Jakich sformułowań musielibyśmy użyć, aby opisać wszystkie istotne cechy
charakteryzujące zabawę? Po pierwsze zabawa jest zawsze jakąś działalnością. Tylko w
przenośni można byłoby powiedzieć, że ktoś bawi się swoimi myślami; ale nawet wtedy
wykonuje jakąś czynność, choć ma ona charakter wewnętrzny, nieprzechodni, coś roi mu się
w głowince. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż jest to swobodne działanie. Tylko
człowiek wolny jest człowiekiem bawiącym się, trudno bowiem bawić się na rozkaz. Być
może dla celów pedagogicznych mamusie, lub panie w przedszkolu zachęcają dzieci do
zabawy. Prawdopodobnie jednak dziecko bawi się najlepiej wtedy, kiedy nikt mu nie każe,
siedzi cicho i później przerażona mama wpada do pokoju widząc rezultaty tej zabawy.
Podobno cicho bawiące się dziecko jest zawsze podejrzane. Zabawa w tym sensie jest czymś
zbytecznym, nie jest konieczna. Potrzebujemy jej wówczas, gdy wiąże się z nią jakaś
przyjemność, gdy jest nam dobrze podczas zabawy. To bardzo ważna cecha; zabawa jest
swobodnym, płynącym z wolności działaniem, które odbiega od potocznego rytmu życia.
Zabawa jest wejściem człowieka w inny czas, niż płynie czas naszej codzienności. Czasami
dzieci mówią, że robią coś „na niby”, czyli dla zabawy. Tutaj nasuwa mi się piękny przykład.
Pewien tatuś zastał swojego czteroletniego synka siedzącego na przedzie rzędu krzeseł, które
mały poustawiał tak, aby wyobrażały pociąg. Rodzic ucieszył się, że dziecko potrafi tak
ładnie zająć się sobą i wycałował synka. Mały zareagował na to z oburzeniem: - Tatusiu, nie
wolno ci całować lokomotywy, bo inaczej wagony pomyślą, że to wszystko nieprawda! Oto
świetna definicja powagi w zabawie. Tatuś widocznie bardzo się tym przejął, bo zapisał i
przekazał dalej uczonym, żeby zrobili z tego użytek naukowy. Wychodząc poza normalny
czas, zabawa nie wyprowadza jednak człowieka poza całe jego życie. Ona wymaga często
powagi.
Strona 3 z 8
- WYKŁADY I OPRACOWANIA Z SOCJOLOGII
Znalezione na:
www.pat.krakow.pl/wyklady/09%20Filozofia%20czlowieka.doc
Następną ważną cechą charakteryzującą zabawę, a pośrednio przez nią i tego
człowieka homini ludens, jest jej
bezinteresowność
. Nasze normalne działania zmierzają
zawsze do osiągnięcia jakichś celów, korzyści. Tutaj korzyść leży w samej zabawie; cel
zabawy tkwi w niej samej. Jest auto..deliczna(?), czyli samocelowa. Bez wątpienia umila i
upiększa życie, ale jakby wyczerpuje się w samym działaniu. Człowiek bawiący się stawia
sobie cele będące poza wszelkimi materialnymi, ale też i psychicznymi korzyściami.
Wyszczególnienie zachowania homo ludens sprawia, że zabawa rozgrywa się w odrębnym
czasie i w określonej, wydzielonej przestrzeni. Zawiera w sobie swój bardzo dokładny,
własny przebieg i sens. Ma określony początek, scenariusz i z zasady zmierza do jakiegoś
zakończenia, kiedy już coś zostanie rozegrane.
Aby zabawa była naprawdę zabawą, powinna mieć określony porządek, ład i jest on
bezwarunkowy. Oczywiście istnieje nieskończona ilość zabaw, ale proszę zauważyć, iż każda
z nich musi podlegać określonym regułom, do których uczestnicy się stosują. Jeżeli ktoś
„psuje” zabawę, to znaczy, że wychodzi poza te reguły i zabawa traci wtedy sens. Np. gramy
w piłkę nożną, a jeden z zawodników łapie piłkę do ręki i biegnie w kierunku bramki
przeciwnika. Sędzia przepędza go z boiska, nie wolno bowiem łamać reguł gry. Czynnik ładu
decyduje o pewnej estetycznej wartości zabawy. Owszem, istnieją różne estetyki i kryteria
piękna, choć ja osobiście nie potrafię dopatrzyć się wielkiego piękna w futbolu
amerykańskim. Nie rozumiem, o co tym facetom chodzi, choć niewątpliwie o coś im chodzi i
widzą jakąś celowość w tym, co robią, stosują się więc do przyjętych reguł.
W każdej zabawie związanej z grą ważna jest obecność jakiegoś
napięcia
. Wypływa
ono z niepewności. Reguły, którym podporządkowana zostaje zabawa, czy gra, nie zawsze
gwarantują sukces każdemu z uczestników. Element amoralny, czyli walka, o której powiem
w dalszej części, jest też bardzo istotny dla zabawy. Wszyscy mają szanse, ale wynik nie jest
pewny; stąd wynika napięcie. Uczestnicy gry zmierzają więc do jakiegoś odprężenia, które
jest jednym z wewnętrznym celów, którymi kierują się uczestnicy.
Zaznaczałem już, że gra powinna mieć bardzo mocne reguły. O gracz, który
w pewnym momencie odstępuje od reguł gry, mówi się po dziecinnemu, że „psuje” zabawę.
Dzieci najczęściej takiego kamienują, postępując zresztą rozsądnie. Huizinga zwraca uwagę,
że postać owego „psuja” można ująć w pewną kategorię kultury. „Psujami” są wszyscy,
którzy wyłamują się z pewnych ogólnych reguł obowiązujących w społeczeństwie. Huizinga
uważa, że „psuj” jest w stanie odegrać w kulturze bardzo znaczącą rolę, bo przecież gdyby
wszyscy żyli tylko i wyłącznie według ustalonych zasad, byłoby to niesłychanie nudne. Ale
zawsze znajdzie się jakiś święty, heretyk, lub rewolucjonista i te „psuje” często zmieniają
Strona 4 z 8
- WYKŁADY I OPRACOWANIA Z SOCJOLOGII
Znalezione na:
www.pat.krakow.pl/wyklady/09%20Filozofia%20czlowieka.doc
reguły gry. Kiedy podczas gdy pojawi się czynnik psujący, jej uczestnicy podchodzą doń
bardzo krytycznie.
Jeśli ktoś niewtajemniczony przygląda się jakiejś zabawie, może ona wyglądać dlań
dziwnie. Opowiadano mi o pewnym Afrykańczyku, który studiował w Londynie i jak
przyjechał do swojego kraju zapytano go, czego się tam właściwie nauczył, w sensie
praktycznym. On na to, że różnych rzeczy go uczono; rodacy jednak chcieli konkretów na
temat jakichś praktycznych umiejętności, które tam nabył. On zaczął opowiadać: _ Wszedłem
kiedyś do takiego budynku- nie budynku, otwarta przestrzeń otoczona ławkami, w środku
ładnie przystrzyżona łąka. Z jednej strony wybiegło jedenastu facetów ubranych na niebiesko,
z drugiej strony też jedenastu, ale ubranych na biało. Wyszedł jeszcze jeden, zagwizdał i
wtedy, jak zaczęło padać! Tak więc ów student wyciągnął praktyczną naukę z okresu pobytu
w Anglii. Jeśli urządzić coś takiego w jego kraju, to za pomocą tych kolorowo odzianych
facetów i gwizdka można byłoby sprowadzić deszcz i nie byłoby suszy. Przykład ów
wskazuje na to, że zabawa czasem może być pożyteczna dla celów czysto zewnętrznych, co
nie potwierdzałoby tezy wysuniętej przez Huizingę. A więc zabawa obserwowana z zewnątrz
przez kogoś nie wtajemniczonego, ma w sobie coś zagadkowego. Zagadkowe są zachowania
obserwowane z zewnątrz. Innymi słowy, wewnętrzną logikę zabawy możemy uchwycić tylko
przez uczestnictwo, od wewnątrz, od środka. Pewna zagadkowość i tajemniczość ( nie w tym
głębszym znaczeniu, lecz bardziej potocznym) zabawy wynika właśnie z faktu, że zabawa
wychodzi poza reguły i prawa naszego codziennego, pospolitego życia.
Ale tak było zawsze. Nawet starożytne mity opowiadały o stworzeniu i ukształtowaniu
przez bogów świata naznaczonego jakąś ułomnością. Co jakiś czas uciekała z niego energia i
musiał przechodzić proces okresowej regeneracji, odnowienia. Odnowienie było
przeprowadzane poprzez powtarzanie gestów, które bogowie czynili kiedyś, na początku
istnienia wszystkiego. Stąd wywodzi się np. obyczaj obchodzenia karnawału wywodzącego
się ze święta, które miało przywracać nowy ład całemu światu nadając mu nową moc i
energię.
Inność i tajemniczość zabawy przejawia się najpełniej w takich formach, które....
(przerwa na zmianę strony kasety). Jeśli nie wiadomo jak się skończy, to znaczy, że skończy
się dobrze. Niewątpliwie ów element ludyczny zawarty jest zawsze w tej powadze zabawy.
Przytoczę teraz fragment z
„Praw”
Platona, powtarzany wielokrotnie przez tych, którzy
zajmują się problemem zabawy. To bardzo solidne i poważne dzieło, jedno ze źródeł
europejskiej myśli etycznej i prawniczej. Filozof zwraca tu uwagę na bardzo istotną rzecz:
„Wagę przykładać trzeba do tego, co jest poważne, a nie trzeba do tego, co nie jest
Strona 5 z 8
[ Pobierz całość w formacie PDF ]