Humanistyka

Humanistyka, Studia - polonistyka, Społeczeństwo - kultura - antropologia

s [ Pobierz całość w formacie PDF ]
HUMANISTYKA
(łac. humanus – ludzki) – zespół nauk i dyscyplin, których
przedmiotem jest człowiek historyczny, poznawany w aspekcie racji i
uwarunkowań jego decyzji, działań oraz skutków tych działań (stanów rzeczy,
wytworów), z uwagi na ich doniosłość kulturową (celowość).
Z
DZIEJÓW
POZNANIA
HUMANISTYCZNEGO
I
ZAGADNIEŃ
HUMANISTYKI
. Zachowane
źródła historyczne zaświadczają, że namysł poznawczy nad istotą poznania
humanistycznego sięga początków kultury europejskiej, jednak długo nie
odróżniano dziejów od historii jako nauki o dziejach, a literatury od filologii.
Tak było przynajmniej do czasów refleksji filozoficznej F. Bacona, który w
traktacie
De dignitate et augmentis scientiarum
wyróżnił opartą na rozumie
filozofię, do której zaliczył matematykę i nauki przyrodnicze, a także bazujące
na pamięci kronikarstwo oraz poezję – domenę wyobraźni, czy do czasu
Kartezjusza, który we wstępie do
Rozprawy o metodzie
oświadczył, że historia
i filologia to rodzaje pożytecznego zajęcia o charakterze moralizatorsko-
pedagogicznym. Jednak nauki te były uprawiane od czasów starożytnych,
pierwotnie pod postacią rozmaitych „grafii”, co owocowało zaczątkami
refleksji metateoretycznej. Miały one charakter pionierski, ich autorami byli
poeci, mówcy i kronikarze, ale niosły ze sobą określone rozwiązania i
sygnalizowały istnienie realnych i ważkich poznawczo problemów.
Można sądzić, że u podstaw ludzkiej kultury leży mit (gr.

[mythos]): użyteczne poznawczo upodobnienie fikcji (wymysłu) do prawdy.
Mit był historycznie pierwszą formą poznawczą Europejczyka; zawarte w nim
doświadczenia i „wiedza” ujęte były i wyrażone w formie metafory (gr.


[metaphorá]), co skłaniało do wyjaśnień przynoszących rozumienie i
ważnych życiowo. Zajmowały się tym wyrocznie i wieszczkowie-aojdowie
(pieśniarze), ale również ci, którzy zbierali mity, opisywali je i katalogowali, a
także wykładali ukryty w nich, doniosły poznawczo sens. Tego rodzaju zabiegi
zrodziły mitografię czy mitozofię (mito-teo-logię) lub logografię i dały
początek zarówno historii, jak i filologii. Mianem logografa określano każdego
pisarza bądź znawcę i układacza mów, a nawet historyka. I tak, służące
dydaktyce eposy genealogiczne – „historie” bogów i słynnych rodów, oraz
ludowe legendy, będące mieszaniną faktów i mitów, legły u podstaw historii. Z
genealogii zrodziła się chronologia, która już świadomie posługiwała się
krytyką źródeł mówionych i pisanych, analizując je pod kątem ich
HUMANISTYKA PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
wiarygodności, systematycznie eliminując rzeczy niepoważne (śmieszne) i
usiłując odróżnić fikcję od prawdy. W V–II w. przed Chr. zasługi na tym polu
położyli: Hekatajos z Miletu, Charon z Lampsaku, Ksantos z Lidii, Feredykes z
Aten, Hellenikos z Lesbos, Apollodor z Aten i Euhemer z Messyny. Właściwy
początek historii wiąże się z Herodotem z Halikarnasu, Tukidydesem i
Ksenofontem z Aten. Podkreślali oni poznawczą wagę faktów i źródeł wiedzy
o faktach, ale różnie wykładali sens dziejów; wg Herodota dziejami kieruje
„sprawiedliwość boża”, która zabiega o równowagę dobra i zła, Tukidydes
odstąpił od wyjaśnień mitologicznych i traktował dzieje „antropologicznie”,
jako skutek świadomego, lecz kierowanego namiętnościami działania
człowieka, zaś Ksenofont sądził, iż są one obrazem polityki i jej ideału:
doskonałego państwa (ustroju). Herodot wprowadził nazwę „historia” (gr.
jońskie

[historíe]), zyskując przydomek ojca historii.
Na rozwój poznania humanistycznego (jego filologicznego aspektu)
wpłynęło znacząco spotkanie się logografii z filozofią. Doskonalono znane
formy literackie, np. mowę, w zakresie której wyróżniono style (np. „gładki”
czy „słodki”) i rodzaje (np. polityczna, sądowa, popisowa); pojawiły się także
nowe, np. traktat czy diatryba jako dialog z wprowadzeniem fikcyjnych
postaci, który pod piórem Platona osiągnął doskonałość. W V–IV w. rozkwitła
retoryka, na niwie której działali: sofista Gorgiasz z Leontinoi, Isokrates z Aten
oraz mówcy i założyciele szkół krasomówczych – Demostenes i Hypereides z
Aten. Pod wpływem Isokratesa historyk Teopomp z Chios wprowadził do
historii metodę retoryczną. Następowała specjalizacja poznania
humanistycznego, podział jego przedmiotu i kompetencji poznawczych; z
logografii wyodrębniła się retoryka, gramatyka, logika i poetyka. Wreszcie
poznanie to stało się przedmiotem filozofii. Rodząca się filozofia zmagała się z
tradycją mitologiczną, której poznawczym oparciem była mitografia
(mitozofia), jako tradycyjne źródło wiedzy o świecie i człowieku; pierwsi
krytycy tej tradycji to Ksenofanes z Kolofonu i Platon. Ważną rolę odegrał
Arystoteles ze Stagiry, który w zakres przedmiotu filozoficznej „

”
[theoría] włączył zagadnienie języka i sztuki literackiej; przede wszystkim
odróżnił poezję (literaturę) od filozofii: poeta naśladuje naturę i tworzy mity, a
filozof wyjaśnia zastany świat natury, choć może się posłużyć literackimi
formami opisu. Z Arystotelesowej
Poetyki
wynika, że zna on wiedzę
HUMANISTYKA PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
humanistyczną, ale że nie ceni jej zbyt wysoko; co więcej – wyżej stawia
wiedzę „poetycką” od historycznej. Poezja jest bardziej ogólna i „filozoficzna”
(poważna) od historii, traktuje bowiem o tym, co mogłoby się wydarzyć (co
jest możliwe lub prawdopodobne), historia zaś tylko o tym, co się faktycznie
zdarzyło. Historyk opisuje jednostkowy fakt; ten sam fakt ujęty przez poetę, a
więc oczyszczony z tego, co niekonieczne, posiada poznawczy walor i
paradygmatyczną wymowę. Poezja uogólnia, natomiast historia dotyczy tego,
co jednostkowe, a o tym, co jednostkowe, nie ma nauki. Rezerwa Stagiryty
wobec historii płynęła z jego teorii nauki i koncepcji poznania naukowego, w
świetle której wszelka ludzka wiedza ma charakter filozoficzny, a uchwycone
przez filozofię istoty rzeczy – cel poznania wartościowego – dają rozumienie i
stanowią przyczyny wzorcze działań kulturowych, a więc także kryteria oceny
celowości tych działań. Wynika z tego, że poznanie faktów jednostkowych
dostarcza wiedzy o tym, co może być „tak lub inaczej” (co jest niekonieczne);
takie ujęcie poznania nie sprzyjało naukom szczegółowym. Świadczy o tym
sposób, w jaki Arystoteles w
Poetyce
korzysta z wiedzy humanistycznej. Jest
ona źródłem heurezy myśli oraz narzędziem ilustracji słuszności jego własnych
twierdzeń, które tworzą kryterium oceny poglądów i koncepcji artystów i
logografów. Arystoteles uwzględniał historyzm poznawczy, czyli wymóg
znajomości dorobku minionych pokoleń, lecz nie był historykiem ani
filologiem, natomiast jako filozof stawiał i rozwiązywał (niezależnie od tego,
czy słusznie) leitmotiv problemu h., którym jest kwestia oceny działań
człowieka i skutków (wytworów) tych działań, którym jest zgodność z
rozumną naturą człowieka. Historycy gr. rozstrzygali ten problem rozbieżnie, a
być może Arystoteles nie akceptował mitologicznych „uzupełnień”
historiografii (casus Herodota), gdyż były one naiwne i jawnie pozanaukowe.
W okresie hellenistycznym powstało w Aleksandrii (336–330) słynne
Muzeum, łączące w sobie bibliotekę z systematyczną i zinstytucjonalizowaną
pracą akademicką. Zebrano w nim 500 tysięcy vol. – od Homera do
Arystotelesa – co wymagało zastosowania sztuki katalogowania i krytyki
źródeł (autentyk czy apokryf), a także dawało asumpt do rozległych dociekań
naukowych, także nad samą nauką, choć te miały charakter raczej
przyczynkarski. Prawie każdy ze znanych uczonych tego okresu mógł
poszczycić się ogromną erudycją. Taki stan trwał do schyłku starożytności, ale
HUMANISTYKA PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
w epoce gr.-rzymskiej stracił impet i nabrał cech wtórności. W filologii
opracowywano podstawy krytyki literatury i warsztatu naukowego humanisty
(Hipparch z Nicei), tworząc nowe teorie sztuki (poetyki), w których zawarte są
już zręby teorii rodzajów i gatunków literackich (Warron, Akcjusz, Filodemos
z Gadary), pisząc encyklopedie sztuki (Pliniusz Starszy), doksografie i
biografie – opisy życia filozofów i artystów, etologie – nauki o charakterach i
obyczajach, periegetyki – opisy dzieł sztuki (świątyń, pomników) i studia
historyczno-literackie (Teofrast, Diogenes Laertios), gramatyki (Polibiusz z
Megalopolis, Dionizy z Tracji), encyklopedie ogólne (Tacyt, Ptolemeusz).
Tworzono historie ogólne i szczegółowe, a także porównawcze (Plutarch z
Cheronei), a pomiędzy historykami toczył się cichy spór o to, czy naukowo
miarodajne kryterium interpretacji dziejów ma być mitologiczne,
antropologiczne, polityczne, etyczne czy retoryczne; czy kryterium takie jest
uniwersalne, czy partykularne i względne. Zgłębiano zagadnienie krytyki
źródeł oraz kwestię czynników warunkujących genetycznie ludzkie decyzje;
pojawiło się zagadnienie roli jednostki w dziejach oraz istnienia „sił” lub praw
dziejowych; na tym polu wyróżnili się: Arystarch z Samotraki, Polibiusz z
Megalopolis, Warron, Plutarch z Cheronei, Diodor z Sycylii, Strabon z Amasei,
Lukian z Samosat (piszący o metodzie historii), Józef Flawiusz i historyk
rzymski – Tacyt.
W okresie rzymskim znaczny wkład w myśl humanistyczną wniósł
Cyceron – pisarz, historyk i teoretyk historii, teoretyk wymowy i tłumacz
tekstów gr., a także poeta Horacy, autor
Listów
, spośród których sławę zdobył
trzeci list z II księgi –
List do Pizonów
, znany jako
De arte poëtica
. Myśl
teoretyczna obu jest wyrazem retorycznego podejścia do zagadnień literackich,
a poglądy Horacego, będące poetycką parafrazą wiedzy naukowej, oddziałały
na późniejszą poezję oraz na poetyki, zwł. w XVI–XVII w., m.in. na G. C.
Scaligera, G. G. Trissino, T. Tasso, L. Castelvetro, na słynne
L’art poetique
N.
Boileau-Despréaux i na
De perfecta poesi
M. K. Sarbiewskiego, nazywanego
Horatius sarmaticus. Pod koniec XV w. M. H. Vida przełożył
Poetykę
Arystotelesa, co przyspieszyło i pogłębiło studia nad literaturą, zdominowane
dotychczas przez myśl platońską, stawiając humanistów przed (spornym do
dziś) problemem statusu poetyki pośród nauk o sztuce.
HUMANISTYKA PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
Schyłek starożytności wraz z rozpadem cesarstwa rzymskiego,
wędrówkami ludów, naporem myślenia praktycznego i sceptycyzmu przyniósł
upadek nauki, dlatego początki wieków średnich to okres działalności
encyklopedycznej i komentatorskiej, której głównym celem było uratowanie
spuścizny myślowej przeszłości. Z tej pracy, która toczyła się już w ramach
kultury chrześcijańskiej, radykalnie zmieniającej obraz świata, a przede
wszystkim człowieka i celu jego życia, zrodził się nowy system wiedzy i nowa
koncepcja nauczania, których podstawy tworzą „artes liberales” (sztuki
wyzwolone): gramatyka, retoryka i dialektyka (trivium) oraz geometria,
arytmetyka, astronomia i muzyka (quadrivium). Celem sztuk wyzwolonych
było usprawnienie poznania ludzkiego, przygotowanie go do podjęcia studiów
filozoficznych i teologicznych oraz prawa i medycyny. Zwieńczeniem wiedzy
stała się teologia – „sacra doctrina”, wspomagana przez filozofię („ancilla
theologiae”). Idea sztuk wyzwolonych była już znana starożytnym Grekom;
sztuki „literackie” wyróżniał Isokrates, zaś matematyczne Platon; pisali o nich
Galen, Cyceron, Warron, a w średniowieczu Augustyn z Hippony, Boecjusz
oraz encyklopedyści tacy jak: Kasjodor, Izydor z Sewilli, Beda Czcigodny,
Hraban Maur. Były one podstawą kształcenia aż do XVIII w. W okresie
działalności ojców Kościoła do IV–V w. obok historii świeckiej wprowadzono
historiografię chrześcijańską, apologię, kazania, rozwijano ortografię,
epistolografię i etymologię. Jednym z ważnych wątków nauki średniowiecza
był namysł nad filozofią i jej kompetencjami poznawczymi, a także nad
poznawczymi walorami sztuki czy wiedzy poetyckiej (humanistycznej).
Wyróżniali się: Hugon ze Świętego Wiktora, Jan z Salisbury, który jest
uznawany za wzór humanisty, kładł bowiem nacisk na praktyczno-etyczny
wymiar życia ludzkiego, a w zakres nauki włączył wiedzę o człowieku-
wytwórcy i jego dziełach, oraz Tomasz z Akwinu, który dopełnił klasyczną,
arystotelesowską teorię sztuki, ale traktował jeszcze poezję jako wiedzę, która
„za pomocą znaków przekazuje prawdę rzeczy”. Była to sztuka figuratywana,
której style oddawały przenośnie „prawdę rzeczy”; prawda ta tkwiła w
uniwersalnym stylu (w regułach). Z uczonych arab. zasługi dla h. położyli:
Awerroes z Kordowy, który przełożył na arab.
Poetykę
Arystotelesa i
komentował jej treść, oraz Ibn Chaldun z Tunisu, historyk i teoretyk historii,
HUMANISTYKA PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
[ Pobierz całość w formacie PDF ]